Диуан-и Хикмет көшірмелерінің мазмұны жағынан да, тіл жағынан да біршама өзгешеліктердің болуы, оларды әр түрлі тілдік салалардағы адамдар ұйымдастырғандығын көрсетеді. Сонымен қатар, Яссауи дервиштерінің даналығы уақыт өте келе «Диуан-и Хикмет» жинағымен араласып отырды, сондықтан кітап тек Ахмед Яссауидің шығармашылығы емес, даналық дәстүрін бейнелейтін өлеңдер жинағы болды.
Түркі сопылық поэзиясының негізін салып, «Бисмиллаһ деп баян етіп, хикмет айтқан» Қожа Ахмет Ясауидің де өз шығармасын атаусыз қалдырмағаны анық. Басы ашық бір жайт – «Диуани хикмет» түпнұсқалық атау емес, яғни автордың өзі белгілеген атауға жатпайды. Бұл мәселеге алғаш назар аударған түрік ғалымы Ф.Көпрүлү: «Шығыс түркілерінде (Қазақстан және Орта Азия түркілері – А.Ә.) А.Ясауи стиліндегі өлеңдер «хикмет» [1] деп аталады. «Диуани хикмет» есімі тек Ясауи шығармаларына тән емес, бұл атаудың кейіннен берілген болуы мүмкін» деп жазған болатын. «Хикметтер жинағы» ұғымындағы бұл атау Ясауи хикметтерін жинақтап, көшіріп, хикмет дәстүрінде жазылған өз туындыларымен қоса бір еңбекке біріктірген ақын шәкірттерінің тарапынан берілген деуге негіз бар. Осы тұста шығарма атауына негіз болған «диуан» және «хикмет» ұғымдарына толыққанды түсінік беріп өту қажеттігі өз-өзінен айқындалады.
Даналықта айтылған «дәптер-и-сани» терминінен ең алдымен ойға оралатын нәрсе - Ахмед Яссауидің даналығы бірнеше дәптерге жинақталған, ал қолдағы көшірмелер екінші дәптерді құрайды. Бұған қоса, Яссауидің «Мен бұл сөзді «дәптер-и-сани» кітабынан таптым» деп айтуы даналықты дәптерге Яссауидің өзі жинады дегенді білдіреді. Ясауитанушы-философ Д.Кенжетай еңбегінде аталмыш ұғымның мәні төмендегіше таратылады: «Хикмет» сөзі (арабша) тілдік тұрғыдан алғанымызда «ақыл», «парасатты сөз», «дін ілімі», «ең шынайы ілім арқылы ең шынайы болмысты (Тәңірді) тану» деген мағыналарды білдіреді... Сонымен қатар хикмет – Құранның мазмұны мен мәні, яғни Құдайлық аянның өзегі болып табылады»[2].
«Диуан-и Хикметтің» қолжазбалары мен баспаларында кездесетін даналық мөлшері кейбір айырмашылықтарды көрсетеді. Яссауидің осы уақытқа дейін жинауға болатын даналығы 250-ге жетеді. Сол себепті даналықтардың бірінде «Мен төрт мың төрт жүз даналық айттым» деген сөз тек қауөсет емес. Яғни, хикмет – Алладан берілген ілім, адамның өзін тану арқылы Алланы тану ілімі. Рухты кемелдендіру арқылы болмыстың бірлігін түйсіну, жаратылыс сырларын ұғыну, Жаратушының хикметін сезіну ілімі. Сопылық танымның негізін хикмет ілімі құрайды. Оған барар ауыр жолдың алғышарты – дін исламның шариғат жолы. Шариғат шарттарын толық түсініп, берік ұстанып, өмірінің өзегіне айналдырған адам ғана хикмет ілімін ұстын еткен тариқатқа қадам баса алады. «Шариғатсыз тариқатқа кіре алмадым», «Шариғатсыз тариқатқа кіргендердің Шайтан келіп иманын алады екен»[3] деген Ясауи хикметтері осыны аңғартады. «Қал ілімі» – шариғатты меңгергеннен кейін «хал ілімі» – тариқатқа жол ашылады. Алланы бір сәтке де жадынан шығармау (зікір), нәпсіні ауыздықтап, «өлмес бұрын өлу», дүнияуи ластықтардан қарайған жүректі зікір арқылы тазарту, жеруани сынақтан өтіп, рухани кемелдікке жету үшін тәнге кірген рухты ұдайы жетілдіру, шыңдап-шынықтыру, өз болмысының, он сегіз мың ғаламның терең сырлары мен ұлы үйлесімділігін тану арқылы ақиқатқа-Аллаға ұласу – сопылық жолының өткелдері, хикмет ілімінің мәні болып табылады.
Ахмед Яссауидің даналығының басты мақсаты - ислам дініне жақында қосылған немесе осы дінді қабылдамаған түріктерге ислам қағидаларын, шариғат және ахли-сунна ақидасын үйрету, сонымен қатар, олардың нәзік сезімдерін сіңіру. Сопылық Ясауия ізбасарлары, тәртіп пен ұстаным. Осы себепті даналықтың өнерге мүлде қатысы жоқ қарапайым және құрғақ өрнектен басқа дидактикалық қасиеті бар. Алайда кейбір хикметтерде сопылық пен ынта білдіру оларды қарапайым өлеңдерден құтқарды.
Даналықтың формасы және тілдік құрылымның мазмұны Ахмед Яссауи өскен ортамен, оның өмірімен, жеке басымен, мақсатымен және өзі сілтеме жасаған таптың әлеуметтік-мәдени құрылымымен байланысты. Ахмед Яссауидің ислам қағидалары мен сопылықтың нәзік тұстарын түрік сопыларының түсіндіруі және оларды халық әдебиетінің белгілі түрлерінде силлабометрмен және қарапайым тілмен кез-келген адам түсінетін етіп көрсетуі даналық стилін тудырды және бұл стиль уақыт өте келе Яссауи дервиштері арқылы дәстүрге айналды. Яссауидің хикметінде не айтқанын білу үшін оның хикметтерін белгілі бір позицияда оқып, тарату маңызды мәселе. Осылайша, уақыт өткен сайын кеңірек аймаққа таралған даналық оқылып, жатталып, үреймен жазылды, тілі жағынан да, мазмұны жағынан да өзгеріп, түрлі толықтырулармен байыды.
М.Фуад Копрулу айтқандай, даналықтың интеллектуалды жағы діни және мистикалық элементтерден тұрады, ал форманың бағыты ұлттық элементтермен анықталады[4]. Осы себепті даналықтың мазмұны исламнан, Түркістандағы сопылықтан, Яссауидің дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан тұрады. Сонымен қатар, кейбір даналықтар адамгершілік пен әлеуметтік кемшіліктерге де баса назар аударады.
Диуан-и Хикметтің көшірмелерінің негізінен өзбек-түрік, сонымен қатар қазақ, түрікмен және татар тілдерінің ерекшеліктері бар екенін көруге болады. Алайда Ахмед Яссауи өзінің даналығын Қараханлидің әдеби тілінде жазды десек қателеспейміз. Алайда бұл туралы біржақты тұжырымға келу үшін «Диван-и Хикметтің» ескі данасы қолымызда болу керек.
Яссауидің барлық даналығын қамтитын «Диуан-и Хикметтің» толық және сенімді көшірмесі жоқ. Ең көне көшірме XVI ғ немесе XVII ғасырға жатады. Көшірмелерді әр түрлі адамдар әр түрлі салада орналастырғандықтан, олар даналық жағынан да ерекшеленеді.
Пайдаланылған әдебиетттер:
1 Көпрүлү М.Ф. Ясауи танымы мен тағылымы (Ауд. К.Коч). – Шымкент, 1999. 167 б.
2 Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2004. – 341б.
3 Қожа Ахмет Ясауи. Хикмет жинақ. (Дайын. М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы). –Алматы: Жалын, 1998. 290 б.
4 Көпрүлү М.Ф. Ясауи танымы мен тағылымы (Ауд. К.Коч). – Шымкент, 1999.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Ғылыми жетекші: филос.ғ.д., профессор Байтенова Нагима Жаулыбайкызы
Философия және саясаттану факультеті,
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы,
«Конфликтологиядағы діни бірегейлік» мамандығының 1-курс магистранты Қақан Жансая Сәуірбайқызы;
Kakan Zhansaya
